Widok na miasto Bodzentyn od strony południowo-zachodniej (fot. D. Kalina)

   Bodzentyn to jedno z ważniejszych miast starej Kielecczyzny, jego dominantę stanowi stare miasto z sylwetą kościoła parafialnego obok ruin zamku. Jego początki sięgają wczesnego średniowiecza, ale dotyczą sąsiedniej wsi – Tarczka, który dał osadzie początek.  We wsi Tarczek, której nazwa sugeruje handlowy charakter, znajdowała się obronna siedziba administacji kluczu dóbr biskupich po północnej stronie Łysogór - zapewne w formie gródka ziemnego. - W literaturze naukowej trwa spór, gdzie znajdował się ów gródek - w Tarczku czy w Świętomarzy (zwanej czasem Starym Tarczkiem). Faktem jest, że w dobie wojen dzielnicowych (druga połowa XIII w.), nazwa osady występuje w dokumencie kandydata na króla czeskiego - Wacława II Przemyślidy (z 1295 r.), zezwalającym biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie ufortyfikowanie "miejsc targowych" - w tym Tarczka oraz Kielc, Iłży i Sławkowa.

   Badania archeologiczne przeprowadzone na terenie Świętomarzy w zachodniej części wzgórza kościelnego p.w. Wniebowzięcia Matki Boskiej ufundowanego przez Bogufała Rogalę prałata kieleckiego (przed 1367 r.), ujawniły ślady osady funkcjonującej od XI do XII-XIII w. Były to m.in.: ślad drewnianej chaty, jamy zasobowe (czyli "piwniczki" ziemne pod podłogą domostwa), zarysy pieców, ceramika, kości zwierzęce oraz groby. Archeolodzy zwrócili uwagę na dużą ilość materiału zabytkowego wydobytego z wykopów badawczych, co świadczy dobitnie o długotrwałym okresie funkcjonowania osady.

   Niezwykle ciekawie prezentuje się odkryty w trakcie badań kamienny fundament budowli wzniesionej na rzucie prostokąta o wymiarach 5 x 10 metra, wzniesionej z piaskowca "na glinę", o grubości 80-130 cm. Budowla ta miała charakter świecki, której nie można wiązać z funkcjonowaniem pobliskiego kościoła - co wskazuje na możliwość identyfikowania murów jako pozostałość obiektu rezydencjonalego należącego do biskupów krakowskich. Ślady odkryte w warstwach leżących ponad koroną murów wskazują na zniszczenia dokonane w XII w., zapewne podczas któregoś z najazdów tatarskich (1241 lub 1259). Co najciekawsze - ludność mieszkająca w tym miejscu, oprócz zajęć o rolniczym i myśliwskim charakterze, zajmowała się także  produkcją żelaza oraz - miedzi!...

  Do badań w tym rejonie powrócono w roku 1994 r w ramach tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski. -  W ich wyniku stwierdzono sporą ilość stanowisk osadniczytch wokół  "obu Tarczków" - czyli Tarczka "właściwego" i Świętomarzy. Na jednym ze stanowisk na terenie wsi Tarczek, na niewielkim wzniesieniu na południe od kościoła św. Idziego datowanym na XIII-XV w. wznosił się zapewne dwór biskupów krakowskich. Według profesora Feliksa Kiryka, osada funkcjonująca przy kościele Najświętszej Maryi Panny, (czyli Świętomarza) to Stary Tarczek, przy której musiał istnieć wówczas już Nowy Tarczek. Tak więc targowisko ze Świętomarzy przeniesione zostało na drugą stronę Psarki do nowej osady (Tarczka), powstałej nie później niż w XII w. wraz z nowym kościołem p.w. św. Idziego i dworem biskupów krakowskich.

   W latach 1348-1355 r. biskup krakowski Bodzanta herbu Poraj (Róża) lokował miasto o nazwie Bodzentyn na prawie niemieckim na gruncie należącym do wsi Tarczek, w miejscu świeżo wykarczowanym -  a więc na tzw. "surowym korzeniu". Świeżo "zasadzone"  miasto (teren miasta wyznaczał tzw. zasadźca) miało główny plac miasta - rynek z odchodzącymi z jego rogów ulicami, zaś na wydzielonych dwóch działkach – odpowiednio: zespół kościoła parafialnego i dworu zamku biskupiego. W latach 1367-1378 z inicjatywy biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska powstały murowane z kamienia obwarowania miejskie z dwoma bramami, który feudał  również ...in oppido Bodzancin castrum muro prudenti dispositione erexit (w mieście Bodzentynie zamek wymurował okazały) .

   W zachowanym układzie urbanistycznym czytelne są dwa dawne przedmieścia – od strony zachodniej - powstałe na terenie dawnego folwarku podzameckiego, oraz od strony południowej – w rejonie kościoła Ducha Świętego. Właściwa miejska zabudowa od średniowiecza do czasów przejęcia dóbr biskupów krakowskich przez Rzeczypospolitą w 1791 r., mieściła się wewnątrz murów miejskich z obronnymi bramami, częściowo dziś zachowanym. - Jednak  obecny obraz miasto zawdzięcza inwestycjom z XIX i XX w.

  W roku 1369 zamek był już zapewne mieszkalnym, jako że przebywający w Bodzenytynie król Kazimierz Wielki, wystawił w nim dokument zezwalający na lokację wsi Tworzyjanowice (dziś wieś Nietulisko) plebanowi w Kunowie.

Zamek w Bodzentynie w ok. 1844 r. (rysował Chrząński - obrazek pochodzi z książki prof. B. Gerquina, Zamki w Polsce, Warszawa 1974).

Zamek w Bodzentynie - widok od strony zachodniej. Widoczne kamienne krużganki fundacji biskupa Franciszka Krasińskiego. (rysował Chrząński - obrazek pochodzi z książki prof. B. Gerquina, Zamki w Polsce, Warszawa 1974).

   Przeprowadzanie dotychczas badania archeologiczne nie ujawniły na terenie zamku artefaktów starszych niż połowa XV w., z czego można przypuszczać, że biskup Florian z Mokrska rozpoczął tylko budowę murowanej siedziby. W najstarszej znanej nam fazie składał się on z murowanej wieży usytuowanej w północno-zachodnim narożu dzisiejszej ruiny, zbudowanej na planie kwadratu a powyżej koła. Do niej przylegał piętrowy i podpiwniczony pałac – zajmujący północną część obecnego założenia. Dojazd do zamku poprowadzony został zapewne z rynku miasta poprzez bramę zamkową. O strony południowej znajdowało się miejsce, gdzie ulokowano gospodarczą i pomocniczą zabudowę zamku – również otoczoną murem wzmocnionym niewielkimi, prostokątnymi basztami - od zachodu oraz w narożach północno-wschodnim i południowo-zachodnim.

  W latach 1488-1503 z fundacji arcybiskupa Fryderyka Jagiellończyka wzniesiony został Wielki Dom – czyli pałac, główny budynek zamkowy, o charakterze reprezentacyjnym. Dostawiony został do starszego założenia, wypełniając wschodnią przestrzeń założenia, pomiędzy północnym i południowym murem zamkowym. Był to budynek jednotraktowy (czyli posiadał jeden ciąg pomieszczeń), dwupiętrowy i podpiwniczony, na narożach posiadający "wieże"  - mieszczące schody i latryny. Jego układ wewnętrzny przypominał Dom Wielki na zamku w Mokrsku Górnym. Opierając się na powstałych w późniejszym czasie opisach wiadomo nam, że przyziemie spełniało gospodarczą rolę, pierwsze mieszkalną, a drugie  reprezentacyjne - z izbą stołową w części południowej, oświetloną czterema oknami. Na poszczególne kondygnacje komunikację umożliwiały schody umieszczone w sieni. Od strony wschodniej, zatem od kościoła parafialnego, wzniesiony został drewniany ganek.  Wejście główne umieszczone zostało od strony zachodu, od dziedzińca.

Zamek w Bodzentynie na pocztówce wydanej przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze ok. 1900 r. (ze zbiorów prywatnych).

    Prace budowlane przy zamku prowadzone były do końca XVI w. W ich efekcie powstał od wschodu Domu Wielkiego wykusz w kształcie wieży, mieszczący kaplicę zamkową na drugim piętrze. Biskup krakowski Franciszek Krasiński w latach 1572-1577 przebudował zamek rezydencję – od strony dziedzińca Domu Wielkiego wzniesiono arkadowe krużganki między narożnymi wieżyczkami, powiększono otwory okienne, zaopatrzone w kamienne obramienia okien z herbami Ślepowron. Na dziedziniec zamkowy prowadziła od strony miasta ulica zamkowa przez podzamcze i bramę drewnianą. Na południe od niej, przy murze zachodnim przedzamcza biskup Marcin Szyszkowski (1617-1630) wzniósł drewniany dwór zwany Domem Pańskim. Był to budynek przeznaczony dla schorowanego biskupa, wygodniejszy od innych pomieszczeń zamkowych. Naprzeciwko w sąsiedztwie bramy znajdowała się kuchnia, a za nią od strony miasta dwie stajnie i wozownia, a wzdłuż muru zachodniego piekarnia.

   Ruiny zamku w Bodzentynie - widok na  najmłodszą, bramną, część zamku (fot. D. Kalina)

    W ten sposób powstał podkowiasty układ zamku, który przetrwał do końca XVIII wieku. W eksponowanych obecnie ruinach najstarsze są relikty w części północnej, od wschodu widnieją resztki Domu Wielkiego, a najlepiej zachowana jest część południowa – z bramą przejazdową ujętą w kamienny portal.

  Zamek bodzentyński zajmował powierzchnię około dwóch hektarów - w obrębie jego murów mieścił się zamek właściwy i położone od niego na południe podzamcze. Od wschodu, pomiędzy kościołem a zamkiem znajdował się ogród włoski, zaś drugi ogród (park) znajdował się na zachód od wzgórza zamkowego - tu też umiejscowiono folwarczną zabudowę, a od strony północno-zachodniej znajdował się zwierzyniec.

  Powodem upadku zamku było przekazanie dóbr biskupich położonych na terenie województwa sandomierskiego, w tym Bodzentyna, na rzecz Skarbu Państwa, co stało się za uchwałą Sejmu Wielkiego w 1791 roku. Opuszczone mury zamkowe przez gospodarzy wykorzystywane były przez władze w przeróżny sposób - m.in. mieścił się to lazaret (wojskowy szpital), a w obszernych salach zamkowych odbywały się wesela i bale. Z czasem nie remontowane pomieszczenia niszczały pozostawione przypadkowym użytkownikom: nie ogrzewane pomieszczenia niszczały tym bardziej, że nikt nie remontował dachów, rynien, ani otoczenia zamku. Doszło do dewastacji, a następnie "spontanicznej" rozbiórki murów zamkowych przez okolicznych mieszkańców.

   Powstały w połowie XIX w. komitet społeczny złożony z obywateli miasteczka w obronie zamku zatrzymał ten "niecny proceder" - jednak dalej, co prawda w wolniejszym tempie, znikały mury zamku, podzamcza, baszt i murów miejskich jak również poszczególnych kamienic w rynku i jego "ulicach". Powodem tego było znane powszechnie zjawisko - pauperyzacja ekonomiczna mieszkańców, przy braku dobrego gospodarza jakim z pewnością byli biskupi krakowscy. Choć najważniejszy z dawnych właścicieli miasta, biskup Jan Bodzanta obecny jest w jego nazwie, nazwisk innych dobrodziejów miasteczka i jego mieszkańców brak jest pośród  patronów ulic i instytucji funkcjonujących na terenie miasta.

  Zamek bodzentyński to dziś to tzw. trwała ruina pozostająca w dyspozycji urzędu miasta, zwierzyniec to pusta przestrzeń na północ od ruin, zaś dawny ogród zamkowy jest w dyspozycji Dyrekcji Świętokrzyskiego Parku Narodowego.

  Miasto dba i porządkuje swoje zabytki - efekty prac na terenie zespołu kościoła parafialnego, kościoła szpitalnego p.w. Ducha Świętego, rynku dolnego można dostrzec podczas wizyty - do której serdecznie w imieniu władz miasta i jego mieszkańców  - zapraszamy...

***

   Wielkim przyjacielem zarówno zamku jak i całego Bodzentyna była i jest pani profesor Maria Brykowska, autorka opracowania dziejów architektonicznej perełki Ziemi Kieleckiej. Z opracowania autorstwa Pani profesor korzystano przy pisaniu tekstu.

 

Dariusz Kalina