„Dom stojący naprzeciw Wisły”
Znajdował się na głównym, królewskim szlaku komunikacyjnym. Zatrzymywali się w nim podróżujący królowie z dworem i kancelarią, dostojnicy państwowi, rezydowali tu starostowie, podstarości, podstoli i sędziowie oraz podkomorzowie Ziemi Sandomierskiej.
W tworzeniu obecnego kształtu zamku
swój udział miał wybitny architekt i rzeźbiarz - Santi Gucci
Od drewnianego grodu do murowanego zamku
Liczne przebudowy i rozbudowy, różnorodne koncepcje poszczególnych władców, wreszcie wichry historii powodowały ciągłe zmiany w wyglądzie sandomierskiego zamku. Budowla w swoim obecnym kształcie, w niewielkim tylko stopniu przypomina tę renesansową, czy jeszcze wcześniejszą średniowieczną.
Gród w Sandomierzu stał już najprawdopodobniej w X wieku. Jak pokazują odkryte przez archeologów ślady, pierwsze umocnienia pojawiły się na Wzgórzu Zamkowym dwa wieki później. Mieściła się tam, otoczona drewniano-ziemnym wałem i fosą, kasztelania. Murowany już zamek został połączony z murami miejskimi w XIV wieku. Pierwsze zapiski o jego wyglądzie pojawiły się dopiero w 1510 roku przy okazji spisu inwentarza. Głównym budynkiem w zamku był "dom stojący naprzeciw Wisły", mieścił się tam też browar, młyn konny, spichlerz, kuchnia i brama ze zbrojownią. Wielką przebudowę zamku, ciągnącą się przez kilkadziesiąt lat, przeprowadzono w XVI wieku. Kolejno znikały średniowieczne obwarowania, a ich miejsce zajęły regularne zabudowania wokół prostokątnego dziedzińca. Tak ostatecznie ukształtował się czworobok renesansowego zamku. Obecnie to czterokondygnacyjna budowla z dwiema narożnymi wieżami, nakryta wysokim dachem czterospadowym.
Murowany zamek powstał w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego w XIV wieku, co potwierdzają pisma Janka z Czarnkowa i Jana Długosza
Królewskie koncepcje
Zamek w Sandomierzu może być potwierdzeniem opinii o królu Kazimierzu Wielkim, że „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Temu właśnie władcy przypisuje się bowiem inicjatywę wzniesienia murowanego zamku na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu. Kolejne przebudowy i rozbudowy były już dziełem Jagiellonów – Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. W elewacji wschodniej zachowała się tablica erekcyjna Zygmunta I Starego z 1520 r. oraz renesansowy kartusz z orłem zygmuntowskim, przypominające o królewskim rodowodzie założenia. Architektem zmian był Niemiec, Benedykt zwany Sandomierzaninem. Po wojnie polsko-szwedzkiej, gdy 1656 roku wybuch amunicji w zamkowych piwnicach zniszczył wschodnie, południowe, a być może też północne skrzydło, król Jan III Sobieski zleca przebudowę rezydencji na wolno stojący budynek typu pałacowego.
W 1656 r. zamek został wysadzony przez Szwedów. Ocalało jedynie skrzydło zachodnie, odrestaurowane w latach 1959-1985
Siedziba królów, sąd i więzienie, wreszcie muzeum
Po rozbiorach zamek trafia w ręce austriackich władz, które przystosowały budynek na potrzeby sądu i wiezienia. Istniało tam do 1959 roku. Teraz zamek jest siedzibą Muzeum Okręgowego. Piwnice z II połowy XVI wieku, dawna kuchnia królewska z oryginalnym wielkim okapem, skarbiec, kancelaria urzędu starościńskiego i inne komnaty zostały przekształcone w sale wystawowe. Można tam zobaczyć, między innymi, odkrycia archeologiczne, kolekcję biżuterii wykonanej z krzemienia pasiastego, kolekcje sreber europejskich i polskie malarstwo.
Oficjalna strona Muzeum Okręgowego w Sandomierzu: http://www.zamek-sandomierz.pl/start.php
