Bartek to dąb szypułkowy. Rośnie na terenie gminy Zagnańsk przy drodze Ćmińsk – Samsonów – Barcza, przy drodze wojewódzkiej nr 750, między trasami E 77 i Nr 74. Wymiary: obwód pnia przy ziemi – 13,40 m, wysokość – 30 m. Jest pomnikiem przyrody, prawnie chronionym od 1954 roku.
Sporo widział na przestrzeni wieków
W kontekście wspomnianej legendy o Mieszku chyba nie musimy się obawiać tych najgorszych skutków proroctwa. Po pierwsze, w świetle ostatnich badań naukowych wiek Bartka jest oceniany nie na tysiąc lat, ale niecałe siedemset, zatem przepowiednia o powiązanych losach narodu i dębu, zdradzona ponoć Mieszkowi przez anioła, straciła wiarygodność.
Jednak historia Polski z historią dębu splatały się w ciągu wieków niejednokrotnie. Jedna z opowieści mówi, że król Jan III Sobieski, wracając ze zwycięskiej wyprawy wiedeńskiej, rozbił obozowisko nieopodal Bartka. Król polecił ukryć zdobycze wojenne w dziupli powstałej na skutek pęknięcia pnia. Rankiem okazało się, że po pęknięciu nie było żadnego śladu, co król uznał za szczęśliwą wróżbę dla Polski.
Wiekowe drzewo w ciągu kilkuset lat było również świadkiem i uczestnikiem wielu dramatycznych wydarzeń. Na konarach Bartka w czerwcu 1863 roku miało zostać powieszonych przez Rosjan dwóch powstańców styczniowych, po walce w Bobrzy.
Na dębie umieszczono dwa żeliwne odlewy Chrystusa ukrzyżowanego. Data zamieszczona na jednym z nich (1853) prawdopodobnie upamiętnia rok epidemii cholery. Drugi odlew miał symbolizować cierpienia narodu.
Okoliczni mieszkańcy wierzą obecnie w opiekuńcze moce Bartka. Zgodnie z tradycją nowożeńcy przyjeżdżają do niego, żeby zapewnić sobie małżeńskie szczęście.
Ząb czasu zrobił swoje
W roku 1906, po zamieszkach z udziałem bojówek PPS, doszło do pożaru pobliskiego budynku nadleśnictwa. Płomienie uszkodziły również Bartka – od strony wschodniej doszło do martwicy, a powstałą dziuplę wypełniono w I połowie XX wieku cementową plombą. Dopiero pod koniec lat 70. XX wieku cement zastąpiono drewnem drzew iglastych, wnętrze zabezpieczono środkami grzybobójczymi i bakteriobójczymi, następnie „załatano" korą innych dębów.
Drzewo przeżyło też kilka uderzeń pioruna, najgorsze na początku lat 90. XX wieku. Obecnie jest chronione przez instalację odgromową. Przed podsychaniem korzeni zabezpieczają go studzienki nawadniające.
Pod koniec XX wieku wymieniono drewniane podpory na nowoczesne teleskopowe z metalu, z gumowymi podkładkami pod konary. Chronią one gałęzie przed połamaniem w czasie wiatru.
Do tej pory zrobiono wiele, by ratować Bartka, ale to ciągle za mało, żeby przedłużyć jego istnienie. W I połowie XIX wieku drzewo miało 14 konarów głównych, dziś ma osiem. Grubość żywej tkanki pnia wynosi w różnych miejscach od kilku do kilkunastu centymetrów. Naukowcy obawiają się, że Bartek może po prostu runąć w czasie wiatru pod ciężarem konarów, dlatego konieczne jest podjęcie dalszych kroków mających na celu utrzymanie go w pionie.
Bartek w trójwymiarze i podwieszony na łuku?
Nowoczesna diagnostyka pomogła w ustaleniu dokładnego wieku drzewa, które jest o 300 lat młodsze niż sądzono. Pomaga również dokładnie określić jego stan obecny. Bartek był badany m. in. rezystografem, Elasto-Inclinometrem i tomografem sonicznym. W najbliższym czasie powinien zostać poddany kolejnym badaniom i zabiegom.
W 2011 roku w Zagnańsku odbyła się międzynarodowa konferencja dendrologów z siedmiu krajów. Naukowcy uznali, że najlepszym rozwiązaniem będzie podwieszenie konarów na łuku. Będzie to niełatwa operacja, wymagająca zachowania statyki – zdejmując podpory, trzeba będzie jednocześnie podwieszać konary, uważając, by żaden się nie odłamał.
Na razie gmina poszukuje źródła sfinansowania tego pomysłu. Jak informuje wójt Zagnańska Szczepan Skorupski wykonanie projektu ma kosztować około 100 tys. zł, a jego realizacja – 2 mln zł. – Szukamy różnych źródeł finansowania – fundusze norweskie, szwajcarskie, Bank Światowy, bo pomysł ze zbiórką publiczną na ratowanie Bartka nie do końca się udał. Czekamy też na nowy okres programowania unijnego 2014-20, ale musimy najpierw mieć gotowy projekt. Mają go opracować naukowcy z Politechniki Łódzkiej – jak konary mają wisieć, w którym miejscu je „złapać", żeby zachować statykę – mówi wójt Szczepan Skorupski.
Bartek jest również obiektem badań i pomiarów studentów z Krakowa. Na podstawie tych wyników, wykonywanych w różnych porach roku, stworzona zostanie swoista mapa 3D dębu. Pozwoli ona w przyszłości identyfikować wszystkie zmiany oraz planować prace mające na celu przedłużenie jego życia.
Bartek na pewno nie będzie trwał wiecznie, ale na szczęście zdążył przekazać swoje geny. Nieopodal rośnie jego czterdziestoletni potomek „Bartuś". Czy stanie się kiedyś równie sławnym drzewem jak jego ojciec oraz godnym kontynuatorem rodu? Tego już niestety nie będziemy mogli śledzić…
Joanna Majewska
Zobacz spacer wirtualny po Bartku na stronie internetowej gminy Zagnańsk.
Czytaj również Studenci zajmą się dębem Bartkiem
