Herb miasta Stopnica na zworniku sklepiennym w kościele parafialnym. Fot. D. Kalina
Stopnica oddalona jest od Buska-Zdroju ok. 20 kilometrów. Zabudowa miasta z rynkiem i kościołem parafialnym rozłożona jest na wzgórzu o dość stromych zboczach (od strony zachodniej i południowej). Pomiędzy zespołem dworskim a miastem przepływa rzeka Stopniczanka, na której zbudowano wielki staw rozdzielajacy obie części urbanistycznego założenia (dziś nie istnieje). Zapewne z najstarszego okresu funkcjonowania osady pochodzi zabytkowy układ miasta o wrzecionowatym kształcie - dawnego miejsca targowego, tzw. owalnicy, na co wskazuje także peryferyjne względem rynku położenie siedziby parafii.
Widok na rynek i kościół parafialny w Stopnicy. Stara pocztówka
Niewykluczone, że powstanie osady wiązać można z upadkiem "plemiennego" jeszcze grodu w pobliskim Szczaworyżu. Ciekawie prezentuje się również przekaz o kościele (czy też raczej kaplicy) w pobliskim Szklanowie noszącym wezwanie św. Zofii (wezwanie b. rzadkie w kościele katolickim, za to częste w obrządku wschodnim), według tradycji pochodzącej z X wieku. - Obiekt ten został rozebrany w latach 1746-1758, którą to tradycję upamiętniano figurą przydrożną z 1677 roku.
Kościół parafialny w Stopnicy. Fot. D. Kalina
Pierwsza pewna wzmianka źródłowa o stopnickim kościele parafialnym pojawia się w "Rocznikach" Jana Długosza pod rokiem 1103, a dotyczy tutejszego kanonika i proboszcza Baldwina, który tego roku został powołany na stolec biskupstwa krakowskiego. Świadczy to o tym, że Stopnica w tym czasie była miejscowością o niebagatelnej roli i randze na terenie Małopolski z kościołem parafialnym i zgromadzeniem kanoników, który utrzymywał bliski kontakt z krakowskim ośrodkiem kościelnym, administracyjnym i dworskim.
Widok spod drzwi głównych kościoła parafialnego na dawny "zamek" w Stopnicy - zdjęcie wykonane przed remontem. Fot. D. Kalina
Przyjmuje się, że w tym czasie istniał w Stopnicy dwór, czy też może gród książęcy, który funkcjonować miał za czasów księcia sandomierskiego Bolesława Wstydliwego. Na ten temat wiadomo dziś niewiele, jako że nie znamy nawet przybliżonej lokalizacji takiej rezydencji w najbliższej okolicy miasta.
Stopnica miała doskonałe położenie na drodze z Krakowa (a dokładniej z Nowego Korczyna) do Sandomierza, jako tzw. stacja królewska zapewniała królowi stale podróżującemu po kraju miejsce odpoczynku, otoczona była rozległymi terenami (wówczas należącymi do księcia), na którym wycinano prastary las pod nowe osady. Niebagatelnym wydarzeniem dla rozwoju Stopnicy była lokacja miejska pobliskiego Buska w 1287 r., gdzie wydobywana była sól (w formie solanki) jedyna wówczas na terenie Małopolski. Dzięki obecności soli na rynku buskim możliwe było powstanie i funkcjonowanie targu o szerszym oddziaływaniu.
Wnętrze kościoła w Stopnicy. Na dolnej fotografii - kamienne antepedium ołtarza głównego pochodzące z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Fot. D. Kalina
Kolejny impuls w rozwoju osady nadał Władysław Łokietek, który lokował miasto Stopnica na tzw. prawie polskim. Jego syn Kazimierz, przez potomnych zwany Wielkim, przeniósł je na lepsze dla mieszczan prawo magdeburskie przywilejem z 1362 r., zaś w miejsce drewnianego funduje kościół murowany i szkołę oraz "zamek" w postaci tzw. wieży mieszkalnej. Według starych inwentatrzy wiemy, że stała ona na południe od obecnego budynku szkoły. Władca ten miał do końca swego życia wielki sentyment do miasta, w tutejszym kościele pozostawił pamiątki, z których jedna z nich - herma na głowę św. Marii Magdaleny, wykonana z kutego srebra, zachowała się szczęśliwie do dnia dzisiejszego (eksponowana w Kielcach w Muzeum Diecezjalnym).
Dawny klasztor reformatów, obecnie ojców Sercanów. Fot. D. Kalina
Złoty wiek miasto przeżywało w okresie Jagiellonów. - Król Władysław Jagiełło zdecydował się wydzielić z dóbr królewskich klucz stopnicki i przekazał go w ręce prywatne. W ten sposób powstało tzw. starostwo niegrodowe stopnickie, obejmujące poza miastem jeszcze wsie okoliczne, przekazywane z jednych w drugie ręce. Jest to okres największego rozwoju gospodarczego i kulturowego w dziejach miasta. W tutejszej szkole kształcił się stopniczanin, Jan ze Stobnicy, profesor Akademii Krakowskiej, autor dzieła "Wstęp do Kosmografii Ptolemeusza" (zbioru wiedzy o świecie zawierającego pierwsze w Polsce dokładniejsze informacje o Ameryce!).
W okresie postępu Reformacji w okolicznych dworach szlacheckich wielu przeszło na wyznanie "szwajcarskie", czyli słuchało się nauk Jana Kalwina. Nie tylko w okolicy, ale nawet na terenie dworskim powstał i funkcjonował dość długo zbór kalwiński. Stopnica była w tym czasie miastem dostatnim, wielowyznaniowym i respektującym postanowienia pokoju religijnego. Wielkim ciosem dla miasta i jego mieszkańców był tzw. "potop" szwedzki, który miał miejsce w połowie XVII w., następnie kolejny, równie niszczący najazd wojsk w 1702 r. Towarzyszyły im pożary, epidemie i ogólne rozprzężenie we wszystkich dziedzinach życia. Około połowy XVIII wieku rozpoczęty proces naprawczy miasta zainicjowany przez dwór królewski, jak i mieszczan stopnickich, został zatrzymany w 1795 roku mocą traktatu rozbiorowego. Tego samego roku wielki pożar zniszczył zabudowę miasta.
Widok na kościól parafialny z dawnego "zamku". Fot. D. Kalina
Promykiem nadziei było utworzone w 1807 r. Księstwo Warszawskie, do którego w 1809 r. dołączyła okolica Stopnicy. Decyzją ówczesnej administracji miasto stało się siedzibą rozległego powiatu stopnickiego. Niestety, po upadku powstania styczniowego (1864), mocą zarządzenia administracyjnego odebrano miastu jego prawa municypalne - Stopnica stała się osadą. Kolejnym ciosem było odebranie wszystkich urzędów związanych z funkcjonowaniem powiatem, który w 1915 r. przeniesiony został do pobliskiego Buska...
Podczas drugiej wojny Stopnica znalazła się na drodze I Frontu Ukraińskiego. Wojska niemieckie i radzieckie jeszcze w sierpniu 1944r. stanęły naprzeciwklo siebie na linii od południa od Szczucina ku północy poprzez Stopnicę, okolice Szydłowa, Rakowa i dalej do Wisły w rejon Zawichostu. Zgromadzone siły po obydwu stronach liczyły ponad milion żołnierzy, dziewięć tysięcy dział, siedem tysięcy moździerzy i ponad trzy tysiące czołgów i dział pancernych wchodziły trzy ogólnowojskowe armie piechoty gwardii, dwie armie pancerne i dwa korpusy pancerne. Linia obrony Niemców poprowadzona została przez zabudowania (ruiny) miasta Stopnicy z cmentarzem na wzgórzu. Na jego terenie wybudowano potężne bunkry, umocniono domy piętrowe na ulicach Kościuszki i 3 Maja. Część ulic, placów i ogrodów zaminowano a wyloty ulic zabarykadowano. Kamienny most drogowy na rzece w kierunku zamku zaminowano, a kościół farny pod wezwaniem świętych apostołów Piotra i Pawła oraz dzwonnicę i kościół klasztorny reformatów wysadzono w powietrze.
12 stycznia 1945 roku o godzinie trzeciej po ostrzale artyleryjskim wojska radzieckie rozpoczęły natarcie. Główne uderzenie zostało poprzedzone przygotowaniem artyleryjskim, od godziny ósmej ogień prowadziło dziewięć tysięcy dział, moździerzy i wyrzutni rakietowych. Huraganowy ostrzał oszołomił i sparaliżował Niemców powodując znaczne straty w ludziach i sprzęcie. Zniszczona została całkowicie zabudowa Stopnicy - a w tym i zabytki.
Po wojnie został podniesiony z ruin kazimierzowski kościół parafialny, w miejsce zniszczonych domów w rynku i w ulicach - powstały nowe, w niewielkim stopniu odpowiadające dawnemu stylowi powiatowego miasta. Odbudowany pobieżnie zamek długo służył Spółdzielni Rolniczej w Busku-Zdroju - obecnie stanowi siedzibę domu kultury w Stopnicy.
Dariusz Kalina
